اختلال استرس پس از سانحه چیست؟ + علائم و روش های درمان

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) چیست؟

اختلال استرس پس از سانحه (Post-Traumatic Stress Disorder یا PTSD) یکی از اختلالات روانی است که پس از تجربه یا مشاهده یک رویداد آسیب‌زا رخ می‌دهد. این اختلال می‌تواند در افرادی که حوادث شدید و تهدیدکننده‌ای مانند جنگ، بلایای طبیعی، حوادث رانندگی، تجاوز، شکنجه یا از دست دادن عزیزان را تجربه کرده‌اند، ایجاد شود. برخی افراد پس از چنین تجربه‌هایی به‌طور طبیعی بهبود می‌یابند، اما در برخی دیگر علائم اضطراب و استرس به‌طور مداوم ادامه می‌یابد و بر زندگی روزمره آن‌ها تأثیر می‌گذارد. PTSD می‌تواند در هر سنی رخ دهد و تأثیرات آن ممکن است از چند ماه تا سال‌ها پس از حادثه ادامه داشته باشد.

علائم PTSD بسیار متنوع است و می‌تواند شامل بازگشت به خاطرات تلخ، کابوس‌های شبانه، دوری از افراد و مکان‌های مرتبط با حادثه، تغییرات خلقی و هیجانی، و واکنش‌های بیش‌ازحد نسبت به محرک‌ها باشد. این اختلال معمولاً زمانی تشخیص داده می‌شود که علائم آن حداقل یک ماه پس از رویداد ادامه داشته باشد و موجب اختلال در زندگی فرد شود. هرچند که PTSD بیشتر در افرادی که تجربه‌های آسیب‌زا داشته‌اند دیده می‌شود، اما شدت آن بستگی به عوامل مختلفی ازجمله ژنتیک، حمایت اجتماعی و توانایی فرد در مقابله با استرس دارد.

این اختلال ممکن است زندگی فرد را در ابعاد مختلفی مختل کند. مشکلات شغلی، تحصیلی، خانوادگی و اجتماعی از جمله پیامدهای PTSD هستند. بسیاری از افراد مبتلا دچار احساس انزوا، اضطراب شدید و کاهش کیفیت زندگی می‌شوند. ازاین‌رو، شناخت دقیق این بیماری و روش‌های درمانی آن اهمیت زیادی دارد. خوشبختانه، با پیشرفت علم روان‌شناسی و پزشکی، روش‌های مؤثری برای درمان PTSD ارائه شده است که می‌تواند به افراد در مدیریت علائم و بهبود کیفیت زندگی‌شان کمک کند.

علائم اختلال استرس پس از سانحه

علائم PTSD به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند که هرکدام بر بخش‌های مختلفی از زندگی فرد تأثیر می‌گذارند. شناخت این علائم به تشخیص و درمان مؤثر کمک می‌کند.

یکی از مهم‌ترین علائم PTSD، بازگشت مداوم به خاطرات آسیب‌زا است. این بازگشت‌ها می‌تواند به شکل کابوس‌های شبانه، رؤیاهای ترسناک، یا حتی فلش‌بک‌هایی باشد که فرد احساس می‌کند دوباره در همان شرایط ترسناک قرار گرفته است. این خاطرات معمولاً بدون هشدار قبلی ظاهر می‌شوند و می‌توانند با دیدن یک تصویر، شنیدن یک صدا یا حس کردن بویی که یادآور حادثه است، تحریک شوند. این پدیده می‌تواند موجب حملات اضطرابی، تعریق، لرزش و احساس وحشت شدید در فرد شود.

دسته‌ی دیگر علائم PTSD مربوط به اجتناب از موقعیت‌ها، افراد یا فعالیت‌هایی است که فرد را به یاد حادثه می‌اندازند. فرد مبتلا ممکن است از گفتگو درباره‌ی حادثه خودداری کند یا از مکان‌هایی که خاطرات تلخی را به یاد می‌آورند، دوری کند. این اجتناب می‌تواند منجر به انزوای اجتماعی و کاهش روابط فرد با دیگران شود. در برخی موارد، فرد برای فرار از خاطرات ناخوشایند به مصرف مواد مخدر یا الکل روی می‌آورد که خود می‌تواند مشکلات بیشتری ایجاد کند.

تغییرات منفی در تفکر و خلق‌وخو نیز از دیگر علائم PTSD محسوب می‌شود. این تغییرات می‌تواند شامل احساس بی‌احساسی، بیگانگی از دیگران، دیدگاه بدبینانه نسبت به آینده، احساس گناه یا شرم و مشکلات تمرکز باشد. افراد مبتلا معمولاً خود را مقصر در حادثه می‌دانند و نسبت به خود احساس بی‌ارزشی دارند. همچنین ممکن است در روابط اجتماعی دچار مشکل شوند و احساس کنند که هیچ‌کس نمی‌تواند آن‌ها را درک کند.

واکنش‌های فیزیکی و هیجانی بیش‌ازحد از دیگر علائم PTSD است. این واکنش‌ها شامل تحریک‌پذیری شدید، عصبانیت ناگهانی، مشکل در خوابیدن، نداشتن تمرکز و واکنش‌های شدید به صداها یا اتفاقات ناگهانی است. افرادی که دچار این نوع علائم هستند، اغلب در حالت آماده‌باش به سر می‌برند و به کوچک‌ترین صدا یا تغییر محیطی واکنش شدید نشان می‌دهند. این حالت می‌تواند به مشکلات فیزیکی مانند فشار خون بالا، سردردهای مزمن و مشکلات گوارشی منجر شود.

علل و عوامل خطر

عوامل متعددی در بروز PTSD نقش دارند و همه‌ی افرادی که یک رویداد آسیب‌زا را تجربه می‌کنند، به این اختلال دچار نمی‌شوند. شدت، مدت‌زمان و نوع حادثه از جمله عوامل تعیین‌کننده‌ی احتمال ابتلا به PTSD هستند. رویدادهایی که تهدیدی مستقیم برای جان فرد محسوب می‌شوند، مانند جنگ یا تجاوز، معمولاً بیشترین تأثیر را بر روان افراد دارند. همچنین، تجربه‌ی مکرر حوادث استرس‌زا مانند کودک‌آزاری یا خشونت خانگی می‌تواند خطر ابتلا به PTSD را افزایش دهد.

سابقه‌ی روانی فرد نیز در این زمینه نقش مهمی دارد. افرادی که پیش از وقوع حادثه دچار اختلالات روانی مانند افسردگی یا اضطراب بوده‌اند، بیشتر در معرض ابتلا به PTSD قرار دارند. همچنین، سطح حمایت اجتماعی فرد پس از حادثه تأثیر زیادی بر شدت علائم دارد. افرادی که پس از یک رویداد آسیب‌زا از حمایت خانواده، دوستان یا مشاوران برخوردارند، معمولاً راحت‌تر می‌توانند با استرس کنار بیایند و کمتر به PTSD دچار می‌شوند.

عوامل زیستی و ژنتیکی نیز می‌توانند در بروز PTSD نقش داشته باشند. مطالعات نشان داده‌اند که برخی از افراد به‌صورت ژنتیکی حساس‌تر به استرس هستند و احتمال بیشتری برای تجربه‌ی PTSD دارند. ساختار مغزی و عملکرد برخی نواحی مغز مانند آمیگدال، هیپوکامپ و قشر پیش‌پیشانی نیز در پردازش استرس و پاسخ‌های هیجانی نقش دارد. در برخی افراد، این نواحی مغزی در اثر تجربه‌ی آسیب‌زا دچار تغییراتی می‌شود که می‌تواند علائم PTSD را تشدید کند.

درمان استرس پس از سانحه (PTSD): راهکارهای مؤثر و روش‌های علمی

خوشبختانه، روش‌های متعددی برای درمان PTSD وجود دارد که شامل روان‌درمانی، دارودرمانی و تکنیک‌های خودیاری می‌شود.

۱. روان‌درمانی در درمان PTSD

الف) درمان شناختی-رفتاری (CBT)

درمان شناختی-رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy – CBT) یکی از روش‌های مؤثر در درمان PTSD است که شامل تکنیک‌های زیر می‌شود:

• بازسازی شناختی: تغییر افکار منفی مرتبط با سانحه
• حساسیت‌زدایی از طریق مواجهه: مواجهه تدریجی و کنترل‌شده با خاطرات تروماتیک
• آموزش مهارت‌های مقابله‌ای: یادگیری استراتژی‌های کاهش اضطراب

ب) درمان پردازش شناختی (CPT)

این روش بر تغییر طرز فکر بیمار درباره‌ی سانحه متمرکز است. هدف اصلی این درمان، شناسایی و اصلاح باورهای ناسالم مرتبط با تروما است.

ج) مواجهه درمانی (Prolonged Exposure – PE)

در این روش، فرد با استفاده از تکنیک‌های کنترل‌شده، به مرور خاطرات تروماتیک را پردازش می‌کند. این روش به کاهش حساسیت نسبت به محرک‌های مرتبط با تروما کمک می‌کند.

د) درمان از طریق حساسیت‌زدایی و بازپردازش با حرکات چشم (EMDR)

درمان EMDR شامل حرکت دادن چشم‌ها در حین بازبینی خاطرات تلخ است که به مغز کمک می‌کند تا این خاطرات را به شیوه‌ای سالم‌تر پردازش کند.

۲. دارودرمانی در PTSD

درمان دارویی معمولاً برای کاهش علائم PTSD مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از داروهای رایج عبارت‌اند از:

الف) مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs)

این داروها که معمولاً برای درمان افسردگی نیز استفاده می‌شوند، شامل موارد زیر هستند:

• فلوکستین (Prozac)
• سرترالین (Zoloft)
• پاروکستین (Paxil)

ب) مهارکننده‌های بازجذب نوراپی‌نفرین و سروتونین (SNRIs)

• ونلافاکسین (Effexor XR) برای درمان اضطراب و افسردگی مرتبط با PTSD

ج) داروهای دیگر

• پرازوسین (Prazosin) برای کاهش کابوس‌های شبانه
• بنزودیازپین‌ها (مانند آلپرازولام و دیازپام)، اما به دلیل خطر وابستگی کمتر توصیه می‌شوند.

۳. تکنیک‌های خودیاری و روش‌های مکمل

علاوه بر درمان‌های روان‌پزشکی و روان‌شناختی، برخی روش‌های خودیاری نیز می‌توانند مؤثر باشند:

الف) تمرینات تنفسی و مدیتیشن

• تمرینات تنفس عمیق می‌تواند در کاهش اضطراب و حملات پانیک مؤثر باشد.
• مدیتیشن ذهن‌آگاهی (Mindfulness Meditation) به تمرکز بر لحظه‌ی حال کمک می‌کند و اضطراب را کاهش می‌دهد.

ب) ورزش و فعالیت بدنی

• ورزش‌هایی مانند یوگا، دویدن، پیاده‌روی و شنا باعث افزایش تولید هورمون‌های شادی‌آور (اندورفین) می‌شوند.
• تمرینات مقاومتی و بدنسازی نیز به بهبود خلق‌وخو کمک می‌کنند.

ج) تغذیه‌ی سالم

• مصرف مواد غذایی غنی از امگا ۳ (ماهی، گردو، دانه‌های چیا)
• پرهیز از مصرف کافئین، الکل و قندهای فرآوری‌شده
• مصرف ویتامین‌های B، D و منیزیم برای کاهش اضطراب

د) گروه‌های حمایتی

• مشارکت در گروه‌های حمایتی PTSD می‌تواند به افراد کمک کند تا احساس تنهایی نکنند.
• گفتگو با افرادی که تجربه‌های مشابه دارند، به کاهش استرس کمک می‌کند.

۴. درمان‌های نوین و آینده‌ی درمان PTSD

الف) درمان با تحریک مغناطیسی مغز (TMS)

تحریک مغناطیسی مغز یک روش غیرتهاجمی است که با استفاده از امواج مغناطیسی، فعالیت مناطق مرتبط با اضطراب را تنظیم می‌کند.

ب) روان‌گردان‌ها و درمان‌های تجربی

• مصرف میکرو دوز از روان‌گردان‌هایی مانند MDMA (در مطالعات علمی، اثربخشی آن برای PTSD در حال بررسی است).
• قارچ‌های روان‌گردان (Psilocybin) که به پردازش ترومای ذهنی کمک می‌کنند.

ج) نوروفیدبک

این روش شامل ثبت فعالیت‌های مغزی و یادگیری کنترل استرس از طریق بیوفیدبک است.

نکته‌ی پایانی

اگر شما یا یکی از عزیزانتان به PTSD مبتلا هستید، بهتر است با یک متخصص روان‌شناسی یا روان‌پزشکی مشورت کنید. درمان زودهنگام می‌تواند به جلوگیری از مزمن شدن علائم کمک کند و کیفیت زندگی فرد را بهبود ببخشد.