سالمند آزاری چیست؟ سالمند آزاری در ایران

امروز در دنیا فقط یک کشور وجود دارد که تعداد سالمندانش بیش از سی درصد کل جمعیت است، ژاپن. اما تا میانه قرن بیست و یکم کشورهای بسیاری بخصوص در میان کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی چنین نسبت جمعیتی خواهند داشت. ایران هم در کنار کره، چین، شیلی، روسیه، تایلند و ویتنام یکی از این کشورها خواهد بود.

به نقل از سازمان بهداشت جهانی، نزدیک به ده درصد جمعیت ایران را سالمندان تشکیل می‌دهند، اما در سال ۲۰۵۰ یک‌سوم جمعیت ایران سالمند خواهند بود.

افزایش روزافزون سالمندان در تقریباً تمام جوامع بشری، موضوع سلامت و رفاه آن‌ها را در دوران پیری به مسئله‌ای تبدیل کرده که دولت‌ها اکنون با آن دست‌به‌گریبان هستند و اگر برای آن چاره‌ای مناسب نیندیشند روز به روز ابعاد آن گسترده‌تر خواهد شد. اما وضعیت زندگی سالمندان در ایران چگونه است و آیا آن‌ها با عزت و احترام و مراقبتی که درخور آن‌ها است زندگی می‌کنند یا اینکه قربانی آزار و خشونت هستند، درحالی‌که معروف است ایرانیان رئوف و خانواده‌دوست هستند و احترام موی سپید را دارند.

در ایران احترام به والدین و حتی حاکمیت آنان بر امور زندگی حتی مسائل خصوصی فرزندان مانند انتخاب همســر، انتخاب محل زندگی و غیره بخشی از فرهنگ و آداب و سنن است و مخالفت با آن‌ها به‌منزله بی‌احترامی است و نوعی سوء رفتار احساسی تلقی می‌شود.

واقعیت این است که در سال‌های اخیر نه‌فقط در ایران بلکه در کشورهای مختلف دنیا به پدیده سالمندآزاری توجه نشده و هنوز در بسیاری از کشورهای دنیا آمار درستی دراین‌باره وجود ندارد. علاوه بر این ناتوانی‌ها و وابستگی‌های سالمندان هم امکان تهیه آمار درست را محدود می‌کند. با این حال با توجه به تحقیقاتی که در ایران صورت گرفته، سعی می‌کنیم سالمندآزاری در ایران را بررسی کنیم.

سالمندآزاری چیست؟

تعریف سالمند آزاری

در دنیا در سال گذشته از هر شش سالمند یکی قربانی سالمندآزاری شده است. بنا به تعریف، ۶۰ سالگی شروع سالمندی در نظر گرفته می‌شود، هرچند در کشورهای توسعه‌یافته سالمندی را بعد از ۶۵ سالگی در نظر می‌گیرند.

ساده‌ترین تعریف سالمندآزاری: هر نوع اقدام عمدی یا غیرعمدی یا عدم اقدام -چه یک بار چه بارها- که باعث آسیب و آزار سالمند شود بخصوص از طرفی کسانی که سالمند با آن‌ها رابطه نزدیک دارد و انتظار می‌رود به آن‌ها اعتماد داشته باشد. سوء رفتار با سالمندان یکی از پنهان‌ترین اشکال خشونت در خانواده است.

غفلت و بی‌توجهی به نیازهای سالمند از موارد سالمندآزاری محسوب می‌شود. علاوه بر این سالمندآزاری با فشارهای اجتماعی و عدم‌حمایت اجتماعی هم در ارتباط است. هزینه عاطفی و مالی مراقبت دشوار و مستمر از سالمند یکی از دلایل سالمندآزاری است بخصوص برای آن‌ها که از بنیه مالی و آگاهی کمی دارند.

شیوع بیماری‌های مزمن مخصوصاً بیماری‌های روانی و آلزایمر، محدود بودن مراکز نگهداری سالمندانی که به این بیماری‌ها مبتلا هستند و هزینه سنگین نگهداری از آن‌ها، سبب می‌شود بعضی از فرزندان که توانایی پرداخت این هزینه‌ها را ندارند، پدر و مادر پیر خود را در خیابان رها کنند که معمولاً این سالمندان را نیروی انتظامی از خیابان جمع‌آوری می‌کند و به بهزیستی تحویل می‌دهد.

شیوع سالمندآزاری در کشورهای مختلف دنیا فرق دارد و گاهی این تفاوت قابل‌ملاحظه است، اما با اطمینان می‌توان گفت که این پدیده نسبتاً شایع در تمام دنیا کمتر از حد واقعی شناسایی و گزارش می‌شود.

نخستین قانون کیفر عمومی ایران مصوب دهه ۱۳۱۰ هجری شمسی، عدم توجه فرزندان به والدین سالخورده و خودداری از نگهداری و تأمین معیشت آنان را جرم شناخته بود.

در حال حاضر نزدیک به هفت میلیون و نیم سالمند در ایران زندگی می‌کنند. برخی از تحقیقاتی که در ایران درباره سالمندآزاری انجام‌شده به این نتایج رسیده‌اند:

بر اساس تحقیقی که در سال ۱۳۸۹ انجام شد، ۸۷ درصد سالمندان حداقل یک بار آزاردیده‌اند (بیش از ۸۴ درصد سوء رفتار عاطفی، بیش از ۴۰ درصد سوء رفتار مالی و بیش از ۳۵ درصد سوء رفتار جسمی).

تحقیقات بسیاری شایع‌ترین نوع سالمندآزاری را آزار روانی یافته‌اند، اما تحقیقی در اصفهان شایع‌ترین نوع آزار سالمند را استفاده از اموال، بدون رضایت سالمند دانسته است. تحقیقات مشابهی هم غفلت و آزار مالی را در صدر آزارهای سالمندی در ایران ذکر کرده‌اند.

بسیاری از سالمندآزاران به سالمندان تحت مراقبت خود نیاز مالی دارند و با محدود کردن دسترسی آن‌ها به اموال، پول نقد یا انتقال اموال به زور، آن‌ها را آزار می‌دهند.

مهم‌ترین عامل سالمندآزاری همسر، فرزندان یا کسانی هستند که سالمند با آن‌ها زندگی کند.

دوازده درصد سالمندان ایران دچار سوءتغذیه هستند و ۴۵.۳ درصد درخطر سوءتغذیه قرار دارند، این مشکل، در زنان، مناطق روستایی، افراد با تحصیلات کم و فقرا بیشتر است.

بیشتر موارد سالمندآزاری در خانه و از طرف نزدیکان است، سالمندانی که با خویشان خود زندگی می‌کنند بیش از آن‌ها که تنها زندگی می‌کنند قربانی آزار می‌شوند. شایع‌ترین نوع سالمند آزاری درواقع همسر آزاری است.

برخی محققان این باور رایج که سالمند در بالای هشتادوپنج‌سالگی بیشتر در معرض آزار است را رد کرده و معتقدند سالمندان کم‌سن‌تر بیشتر در معرض آزار هستند.

سالمند آزاری در ایران

وضعیت سالمند آزاری در ایران چگونه است؟

درباره سالمندآزاری در بیمارستان‌ها و سراهای سالمندان هم در ایران تحقیقاتی انجام‌شده است:

تحقیقی که بر ۸۴ سالمند ساکن سراهای سالمندان تهران انجام شد، نشان داد که ۸۲ در صد آن‌ها غفلت عاطفی، ۳۰ درصد سوء رفتار اقتصادی، ۲۷.۳ درصد طردشدگی و ۲۲ درصد آزار جسمی را تجربه کرده بودند.

در تحقیقی دیگر درباره سالمندآزاری در بیمارستان، سوءرفتارهای جسمی (لمس قسمت‌های مختلف بدن بدون رضایت و ضربه عمدی به بدن)، آزار روانی (بی‌اعتنایی)، مالی، غفلت و خودغفلتی شایع‌ترین موارد آزار گزارش‌شده است.

شورای عالی سالمندان طرح مقابله با سالمندآزاری را تدوین کرده و سه سند ملی سالمندان هم در ایران تهیه‌شده، با این حال پراکندگی سندها و ناهماهنگی نهادهای مربوطه، وزارت بهداشت، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی و سازمان بهزیستی مانع از بهبود قابل‌توجه درزمینهٔ مسائل سالمندان شده است.

درنهایت آزار و سوءاستفاده در هر جای دنیا و برای هر کس به فقر، کمبود تحصیلات، فقدان آگاهی و آسیب‌های اجتماعی ارتباط نزدیک دارد و وقت آن رسیده درباره این پدیده که تا یکی دو دهه دیگر در بسیاری کشورهای دنیا شیوع خواهد یافت بیشتر بحث شود.

بسیاری از نشانه‌های سالمندآزاری با زوال عقل مشابهت دارد 

بسیاری از نشانه‌های سالمندآزاری با نشانه‌های زوال عقل یا بیماری‌هایی که باعث سستی و ضعف می‌شوند، مشابهت دارند، ولی بحث و دعوا و تنش مکرر بین مراقب و شخص سالمند و تغییر در شخصیت یا رفتار سالمند می‌تواند علامتی از سالمندآزاری باشد.

با وجود تأکید زیادی که در فرهنگ ما برای منزلت به بیمار و سالمندان وجود دارد، سالمندان بستری در بیمارستان انواع مختلف سوءرفتار را تجربه می‌کنند. بدین ترتیب آشنایی دقیق سوءرفتار با سالمندان در بیمارستان می‌تواند آگاهی و حساسیت اشخاص، مدیران، کارکنان و سازمان‌های مرتبط با این پدیده را افزایش دهد تا برای پیش‌گیری و طراحی سیستم شناسایی سالمندان در معرض خطر اقدامات مؤثری انجام دهند.

کاهش وزن و سوءتغذیه یا کم‌آبی، مشکلات جسمانی درمان‌نشده مانند زخم بستر، محیط زندگی کثیف، رخت خواب و لباس‌های کثیف و نشسته و تعویض نشدن لباس‌ها، استحمام نکردن یا عدم پوشیدن لباس یا پوشش مطلوب در هوای گرم و سرد، محیط زندگی ناامن از نظر گرما و سرما، دادن داروهای زیاد یا کم به شخص سالمند، دست‌درازی به پس‌اندازهای آن‌ها، ناسزاگویی به آن‌ها و تهدید آن‌ها به فرستادن به خانه‌های سالمندان هم از موارد دیگر سالمندآزاری است.