خانواده بیشترین تأثیر را بر شکل گیری رفتار و شخصیت کودک می‌گذارد. به‌طوری که اگر از همان ابتدای کودکی تربیت درست کودک انجام نپذیرد، کودک در نوجوانی دچار ناهنجاری‌هایی خواهد شد. یکی از مهم‌ترین اصول تربیتی تنبیه کردن کودک است وقتی که او کار نادرستی انجام می‌دهد؛ اما اینکه چگونه کودک را تنبیه کنیم بسیار مهم است.
تعریف تنبیه
تنبیه یک شوک جسمی یا روانی است که کودک را متوجه می‌کند و در مورد عواقب کارش به او هشدار می‌دهد. این هشدار به صورت‌های گوناگونی، همچون نگاه خشم آلود، بی اعتنایی، توبیخ، محروم کردن از گردش، بازی، مهمانی رفتن و تماشای تلویزیون و بالاخره کتک زدن و … قابل اجرا ست.
روش‌های صحیح تنبیه کودکان
1. بی اعتنایی به کودک
از تنبیه‌های مناسب کودکان که می‌تواند جایگزین تنبیه بدنی شود، بی اعتنایی به کودک است. اگر کودک شما رفتاری انجام می‌دهد که موجب ناراحتی شما می‌شود، درچنین مواقعی، بی اعتنایی به او در روحیه‌اش تأثیر بسزایی دارد و این احساس را به او منتقل می‌کند که گویی، تمام درها به رویش بسته شده و هیچ راهی جز دست کشیدن از کار خلافش ندارد، پس می‌کوشد، از کار زشت خود دست بردارد و از والدین یا مربی‌اش، عذر خواهی کند. بی اعتنایی، نباید خیلی طولانی شود و زمینه آشتی را باید فراهم کرد. وگرنه بازتاب‌های منفی دیگری در پی خواهد داشت.
در این روش تنبیه کودکان، باید علت بی اعتنایی والدین برای کودک مشخص باشد و اگر کودک، متوجه عمل اشتباه خود شد و عذر خواست، باید عذر او راپذیرفت و در صورت امکان، به علت درک درستش، هدیه ای به او داد. البته والدین، باید توجه داشته باشند که برای هر امر جزئی، نباید از این روش استفاده کرد، زیرا این عمل، برای او عادی شده و اثرش را از می‌دهد.
2. محروم کردن موقتی
محروم کردن موقتی نیز از تنبیه‌های مناسب کودکان می‌باشد و یکی از جایگزین‌های مناسب برای تنبیه بدنی کودک است و به این صورت است که شما کودکتان را برای مدتی از فعالیتی محروم می‌کنید البته این محرومیت باید به گونه ای باشد که کودک شما احساس کند چیز با ارزشی را از دست داده است.
لطفاً در استفاده از این روش به این نکات توجه کنید:
الف) دلایل محرومیت را برای کودک توضیح دهید:
قبل از انجام هر اقدامی به کودکتان بگویید علت محروم شدن او، انجام فلان رفتار اشتباه بوده است و این محرومیت برای ترک رفتار نادرستش لازم است. البته دقت کنید که در ابتدا از این روش فقط برای یک رفتار اشتباه استفاده کنید و بعد از اصلاح آن رفتار، به سراغ رفتارهای نادرست دیگرش بروید و به یاد داشته باشید در صورت استفاده زیاد، این روش نیز مانند دیگر شیوه‌ها اثرش را از دست می‌دهد و بی نتیجه می‌شود.
ب ) محل اخراج:
در انتخاب محل تنبیه دقت کنید زیرا محل اخراج کودک باید جایی باشد که کودک احساس کند از چیزی محروم شده؛ مثلاً برای کودکی که از هر موقعیتی استفاده می‌کند و به کوچه می‌رود، بستن در حیاط به عنوان تنبیه کار درستی نیست؛ زیرا شما همان چیزی را به او می‌دهید که دنبالش است. نکته بعدی این است که محل اخراج نباید تاریک و ترسناک باشد، مثلاً حمام تاریک برای تنبیه کودک مناسب نیست.
صحیح ترین راه ها برای تنبیه کودک
ج ) مدت تنبیه:
بعضی والدین برای تنبیه یک کودک دوساله مدت زمان یک ربع یا نیم ساعت را در نظر می‌گیرند! در حالی که باید برای هر سال، یک دقیقه تنبیه در نظر بگیرید، مثلاً برای یک کودک دو ساله دو دقیقه تنبیه کافی است و برای یک کودک پنج ساله پنج دقیقه زمان مناسبی است.
د ) مقاومت:
اما اگر کودک شما در مقابل تنبیه مقاومت کرد، مثلاً از محل اخراج فرار کرد، به او بگویید که یک دقیقه دیگر به تنبیه‌اش افزوده می‌شود و مثلاً به جای چهار دقیقه پنج دقیقه حق بازی ندارد. البته به یاد داشته باشید دقایق اضافی نباید بیش از سه دقیقه شود زیرا در این صورت اثرش را از دست می‌دهد.
3. عصبانی شوید
عصبانیت نیز از تنبیه‌های مناسب کودکان می‌باشد، در واقع بعضی از کودکان خیلی لجباز هستند به گونه ای که انجام روش‌های ذکر شده، تاثیری بر آن‌ها ندارد، در این صورت اگر شما مقداری عصبانی شوید اشکالی ندارد و همین که شما به کودکتان با قاطعیت بگویید: «دیگه دارم از دستت عصبانی میشم!» مقاومتش را در هم می‌شکنید.
4. استفاده از پیامدهای مناسب
برای کاستن از رفتار نامطلوب، می‌توان کودک را با پیامدهای رفتارش مواجه کرد برای مثال، اگر کودک، سرمیز شام دیر حاضرشود، شام او سرد خواهد شد؛ و یا اگر کودک، به اجاق گاز دست بزند، پیامد آن، سوختن دستش می‌باشد.
در برخی موارد، پیامدها ممکن است که به کودک آسیبی جدی وارد آورد و یا اینکه آن عمل، پیامدی به دنبال نداشته باشد؛ مثلاً اگر کودک بخواهد شیئی فلزی را داخل پریز برق کند پیامد طبیعی این کار، بسیار خطرناک است.
5. از کودک رفع مسئولیت نکنید
نگذارید تنبیه کودک راهی باشد برای فرار از مسئولیت. مثلاً اگر او در حین جمع کردن اسباب‌بازی‌هایش، کار بدی انجام داد، او را تنبیه کنید و دوباره بعد از تنبیه او را مجبور کنید کارش را ادامه دهد؛ زیرا ممکن است او یاد بگیرد برای فرار از مسئولیت کار بدی انجام دهد تا تنبیه شود و در حین تنبیه استراحت کند.
6. تصحیح رفتار اشتباه
از دیگر تنبیه‌های مناسب کودکان تصحیح رفتار اشتباه است. انجام این روش به این صورت است که شما از پیامدهای طبیعی برای از بین بردن رفتار اشتباه کودکان استفاده می‌کنید.
مثلاً برای کودکی که روی دیوار نقاشی می‌کند، این روش می‌تواند مفید باشد به این صورت که شما از کودک می‌خواهید قسمت نقاشی شده را با دستمال تمیز کند و اگر او انجام این کار را بلد نیست به او آموزش دهید و در صورت مقاومت دستانش را بگیرید و او را مجبور به تمیز کردن دیوار کنید.
7. تمرین رفتار مثبت
حتماً شما هم به خاطر دارید هنگامی که در مدرسه کلمه ای را غلط می‌نوشتیم، معلم مجبورمان می‌کرد مثلاً املای درست آن کلمه را ده بار بنویسیم، انجام این روش هم به همین صورت است مثل تمیز کردن دیوار که کودک مجبور می‌شود قسمت دیگری از آن را نیز تمیز کند یا مثلاً اگرتمام اتاقش را نامرتب کرد از او بخواهید علاوه بر اتاقش قسمت دیگری از خانه را هم مرتب کند.
8. فرستادن کودک به اتاق تنهایی
فرستادن کودک به اتاق تنهایی، روش موثری است که می‌تواند جایگزین داد کشیدن، بد و بیراه گفتن، تهدید کردن و کتک زدن او باشد. این روش، همچنین ازعصبانیت شما جلوگیری می‌کند. با این اقدام، کودک رادقایقی به اتاقی آرام می‌فرستید تا در آنجا تنها باشد. دراین مدت او از جمع دیگران خارج شده و برای مدتی نمی‌تواند بازی و تفریح کند. محروم شدن از فعالیت، نوعی مجازات است.
این اقدام از آن جهت مؤثر است که بچه‌ها آن را دوست ندارند. همچنین بیشترین اثربخشی را بر کودکان دو تا دوازده ساله دارد. اجرای این روش در آغاز ممکن است که با دشواری‌هایی همراه باشد. بعضی از بچه‌ها شما را در آغاز با فریادها یا گریه‌های بلند ناراحت می‌کنند، بنابر این باید آمادگی کامل داشته باشید. (به هیچ وجه کودک را داخل اتاق تاریک نفرستید)
9. عتاب و تهدید
تهدید از روش‌هایی است که می‌توان از آن به جای تنبیه استفاده کرد. اساس تهدید، بر ترساندن کودک از وقوع امری است که از آن بیم دارد. البته باید توجه داشت که امکان عملی کردن تهدیدها در مواقع ضروری وجود داشته باشد و باید از تهدیدهای ظاهری جدا پرهیز کرد. برای مثال، مادر وحید برای شلوغ کردن و حرف گوش نکردن او راتهدید کرد که اگر به این کارهایت ادامه دهی به پدرت خواهم گفت.
تذکر:
تهدید نباید به گونه ای باشد که باعث ایجاد اضطراب شدید در کودک شود؛ برای همین، به هیچ وجه نباید از تهدیدهایی همچون: تهدید به تنبیه بدنی، بیرون کردن از منزل و… استفاده کرد.
به این نکته نیز توجه داشته باشیم که هر چند تهدید ممکن است به عنوان عامل بازدارنده، کودک را از ارتکاب کارهای زشت باز دارد، اما معمولاً انگیزه‌های درونی او را تغییر نمی‌دهد و به اصلاح درونی رفتار نمی‌انجامد؛ برای همین بقیه روش‌های ذکر شده، براین روش تقدم دارد.
شرایطی که باید در تنبیه رعایت شود:
بهترین و موثرترین شیوه تنبیه کودکان
به مراتب تنبیه توجه داشته باشید
تنبیه باید از مرحله ضعیف آغاز شود و اگر مؤثر نیفتاد، می‌توان از مرحله بعد استفاده کرد؛ برای مثال، جایی که با تنبیه غیر بدنی مشکل حل می‌شود، استفاده از تنبیه بدنی، هم خطرناک و هم لغو است و یا اگر با یک نگاه خشم آلود، کودک آگاه می‌شود، نباید از کنایه و پرخاش استفاده کرد.
تنبیه را با شرایط سنی کودک تطبیق دهید
تنبیه باید با توجه به سن کودک اعمال شود. درهرمقطع سنی برخی رفتارهای کودک طبیعی است که والدین باید از کنار آن‌ها گذشته و با به کار گیری روش‌های درست، آن مرحله را پشت سربگذارند و تنبیه در این موارد نه تنها سازنده نمی‌باشد بلکه نقشی خراب کننده نیز دارد.
کودکان یک تا سه ساله خوشحال از آزادی تازه به دست آمده، می‌خواهند هر کاری را خودشان انجام دهند، و جان کلام آن‌ها این است که «خودم انجام می‌دهم»؛ بنابراین باید به آن‌ها اجازه دهیم تا کاری را که می‌توانند، انجام دهند. درباره این کودکان به جای گفتن «نه»، «نمی‌توانی»،«دست نزن» و… می‌توان از روش‌های پیشگیرانه ای همچون پرت کردن حواس، جایگزینی و امکان انتخاب دادن بهره گرفت.
در این مرحله والدین باید با درک درست از موقعیت کودک، ضمن تشویق او اجازه دهند تا خودش کارهایش را انجام داده و احساس استقلال در او شکل گیرد؛ اما اگر همواره با خواسته‌های او مخالفت شود و او خود را درفعالیت هایش ناموفق ببیند، احساس بی‌کفایتی و شرم خواهد کرد. اگر کودک این مرحله را به‌درستی بگذراند در آینده فردی خوش بین همراه با حسن نیت و اراده قوی خواهد شد.
یکی از ویژگی‌های کودکان سه تا شش سال، کنجکاوی درباره دنیایی است که در آن زندگی می‌کنند. مخلوط کردن شکر با نمک، برای کودک چهارساله ای که می‌خواهد بر دامنه اطلاعاتش بیفزاید هرگز کار عجیبی نیست. نقاشی کردن روی دیوارها برای یک کودک پنج ساله، اقدامی بی نظیر برای تزیین اتاق به شمار می‌آید. بازکردن اشیا و لوازم برای اطلاع از چگونگی کار آن‌ها، یکی از فعالیت‌های مورد علاقه کودکان پیش دبستانی است.
کار مورد علاقه بچه‌های این سن و سال، کند و کاو است. اگر به این کودکان بر چسب «خود خواه» و «بی ملاحظه» بزنیم، بعید نیست که در آینده همین گونه شوند. کودکان در این سن به بازی علاقه فراوان دارند. شیطنت و بازی گوشی کودکان را در این سن نباید دلیل بی ادبی آنان دانست و در صدد تنبیه آن‌ها برآمد، بلکه تنها باید کوشید این رفتارها به آن‌ها صدمه ای نزند و آن را هدایت کرد.
رسول خدا فرموده است: «بازی گوشی و شیطنت بچه در دوران کودکی، نشان دهنده فزونی عقل او در بزرگسالی است. »
از تنبیه در کنار تشویق استفاده کنید
مربیان می گویند: رشد انسان در گرو بیم وامید است. تنبیه بدون تشویق و تشویق بدون تنبیه، خطرآفرین است. از هردو، باید به‌طور متعادل، استفاده شود.
در تنبیه زیاده روی نکنید
تنبیه، عامل رشد نیست و به کودک رفتار درست را نمی‌آموزد، بلکه فقط بازدارنده از خلاف است و از روی ناچاری و به عنوان آخرین عامل تربیتی، از آن استفاده می‌شود؛ برای همین تا حد امکان باید بکوشیم ازتنبیه استفاده نکنیم علاوه بر آثار مخرب آن، از اثرش نیز می‌کاهد.
هر اقدامی اگر هم مؤثر باشد، با استفاده بیش از حد، اثرش را از دست می‌دهد. مادر برای هر کار اشتباه وحید، او رابه داخل اتاقش می‌فرستاد. بعد ازمدتی متوجه شدکه وحید به‌راحتی کار بدش را انجام می‌دهد و قبل از آنکه حتی به او بگویند، به اتاقش می‌رود.
تنبیه را به تعویق نیندازید
اگر قصد تنبیه کودکتان را دارید، درست پس از رفتارناپسندش، این کار را انجام دهید، زیرا رفتار انسان را پیامدهای بدون وقفه، کنترل می‌کند (که این پیامدها می‌توانند مثبت یا منفی باشند)، پس صبر کنید تا «بابا بیاد خونه»! هر تنبیهی اثرش را باگذشت زمان از دست می‌دهد و ممکن است کودک نتواند ارتباط تنبیه با عمل ناپسندش رادرک کند.
ثابت قدم باشید و هماهنگی خود را حفظ کنید
تنبیه مؤثر، نه تنها یک تنبیه بدون وقفه است، بلکه تنبیهی است که برای کودک قابل پیش بینی باشد. تنبیه باید در تمام مواردی که آن رفتار ناپسند سرمی‌زند انجام شود. اگر به کودکتان گفته‌اید که در صورت پرت کردن عروسکش، آن را از او خواهید گرفت، پس از هربار پرت کردن به وعده خود عمل کنید تا همیشه منتظر پیامدهای رفتار ناپسند خود باشد.
علاوه بر ثبات، والدین باید درامر تربیت با یکدیگر هماهنگ باشند. مثلاً مادر با دیدن چهره ماژیکی وحید شروع کرد به دعوا کردنش، اما پدرتا وحید رادید، صدای خنده‌اش بلند شد! اختلاف والدین درامر تربیت، کودک را دچار تعارض می‌کند.
برای اصلاح رفتار به کودک فرصت دهید
هدف از تنبیه، اصلاح رفتار کودک است، پس باید به او فرصت دهید تا آموخته‌هایش رانشان دهد. اگر تنبیه طول بکشد ممکن است کودک فرصت پیدا نکند که رفتار خود را اصلاح کند.
وقتی کودک برای چندمین بار دیر به خانه می‌آید، ممکن است عصبانی شوید و برای یک ماه اجازه بیرون رفتن از خانه را به او ندهید. در این یک ماه او نمی‌تواند نشان دهد، که زود برگشتن به خانه را آموخته است و آنقدر از این تنبیه می‌رنجد که پنهانی ازخانه خارج می‌شود؛ اما اگر تنبیه او چنین بود که می‌بایست برای دو روز، بلافاصله پس از تعطیل شدن از مدرسه به خانه می‌آمد، روز سوم فرصت می‌داشت تا اصلاح رفتار خود رانشان دهد و ظرف یک ماه اعتماد شما راجلب کند.
تنبیهی را انتخاب کنید که رفتار نامناسب کودک را کاهش دهد
تنبیه، هنگامی مؤثر است که بروز رفتار نامناسب را کاهش دهد؛ برای مثال، مادر علی، او را به خاطر کتک زدن خواهرش به اتاقش فرستاد. او در آنجا با اسباب‌بازی‌هایش مشغول بازی شد. وقتی مادر گفت که می‌توانی از اتاق خارج شوی درحال تماشای کارتون موردعلاقه‌اش بود. او حتی فراموش کرده بود که تنبیه‌شده است.
در هنگام عصبانیت کودک را تنبیه نکنید
تنبیه فقط در صورتی کارساز است که به‌منظور آگاه کردن کودک و خاموش‌سازی رفتار نامناسب او انجام شود؛ نه باهدف خالی کردن عقده قلبی، زیرا در این صورت کودک، خود را قربانی خشم والدین می‌داند و تنبیه، اثر تربیتی خود را از دست خواهد داد. پس تنبیه باید زمانی انجام شود که خشم والدین فروکش کرده است.
به شخصیت کودک توهین نکنید
هدف تنبیه، آن است که کودک از بدی دور شود؛ بنابراین، شخصیت انسانی او نباید مورد اهانت قرارگرفته و خرد شود. پدر و مادر هنگام تنبیه کودک متخلف، نباید او را سرزنش کنند، بلکه باید کار زشت و ناپسند او را مورد سرزنش قرار دهند.
آثار مخرب تنبیه بدنی
تنبیه بدنی چه اثرات مخربی دارد؟
کارشناسان تعلیم و تربیت برای تنبیه بدنی آثار مخرب فراوانی ذکر کرده‌اند که هر یک از آن‌ها به‌تنهایی می‌تواند تأثیر بسزایی در روحیه و شخصیت آینده کودک ما داشته باشد و انگیزه‌ای باشد که والدین به‌هیچ‌عنوان از تنبیه بدنی برای کودک خود استفاده نکنند.
اضطراب:
تنبیه بدنی باعث می‌شود کودک دائم مضطرب باشد زیرا همواره احساس می‌کند بر اثر عمل مشابهی دوباره و به‌ویژه در حضور دیگران تنبیه خواهد شد، این اضطراب مانع از پیشرفت شده و زمینه ایجاد اختلالات روانی را ایجاد می‌کند.
از بین رفتن اعتمادبه‌نفس:
کودکی که به‌طور دائم تنبیه بدنی می‌شود به خاطر ضعف عملکرد و ناتوانی در انجام کارهایش به‌تدریج اعتمادبه‌نفس خود را از دست می‌دهد و احساس بی‌کفایتی کرده و شهامت انجام کارهای بزرگ را ندارد.
احساس حقارت:
کودک یا نوجوانی که کتک می‌خورد، شخصیتش تحقیرشده و به‌مرورزمان، عزت‌نفس خود را از دست می‌دهد و به این باور می‌رسد که ارزشی ندارد و در این صورت است که هر کار خلافی را به‌راحتی انجام می‌دهد.
روحیه زورگویی:
تنبیه بدنی به کودک یاد می‌دهد که می‌تواند دیگران را کتک زده و از این طریق به خواسته‌هایش برسد. ازاین‌پس او هم به ضعیف‌تر از خود زور می‌گوید و آنان را کتک می‌زند.
دروغ‌گویی:
یکی از علت‌های دروغ‌گویی کودکان، ترس از مجازات است. تنبیه بدنی باعث می‌شود کودک برای فرار از مجازات، به دروغ‌گویی متوسل شده، به‌مرورزمان این رفتار در او تثبیت شود.
به دل گرفتن کینه تنبیه‌کننده:
تنبیه مداوم کودک باعث می‌شود کینه تنبیه‌کننده را به دل‌گرفته و در آینده به شکل‌های گوناگون از تنبیه‌کننده، انتقام بگیرد. همچنین باید توجه داشت، کودکان زیر 5 سال، معنای تنبیه را به‌درستی نفهمیده و از آن دشمنی، عدم امنیت و خطر برداشت می‌کنند.
