اگر شنیده باشید گفته می‌شود که تک‌فرزندها معمولاً نسبت به آن‌هایی که خواهر یا برادر دارند، خودخواه‌تر و خودبین‌تر هستند. بعضی دیگر معتقدند که تک‌فرزندها لوس بار آمده و این تنها بودن، ویژگی‌های منفی و ضداجتماعی به آن‌ها می‌دهد و به شکلی از پیش محکوم‌شده، انتظار داریم، آن‌ها در ارتباطات اجتماعی خود ضعیف‌تر عمل کرده و در فعالیت‌های اشتراکی ناموفق باشند. اما درعین‌حال این واقعیت نیز وجود دارد که اغلب تک‌فرزندها داناتر و زرنگ‌تر از آب درمی‌آیند. در این مطلب نگاهی به مزایا و معایب تک‌فرزندی می‌اندازیم تا ببینیم چیزهایی که دراین‌باره گفته می‌شود، تا چه اندازه سندیت داشته و قابل‌اتکاست. باید دید تک‌فرزندی در ساختار یک خانواده چه نکات مثبت و چه نکات منفی را با خود به همراه دارد.
مزایای تک‌فرزندی
قطعاً تک‌فرزندی مزایایی هم برای والدین و هم برای فرزند به همراه دارد. برخی از این مزایا عبارت‌اند از:
۱. دریافت تمام عشق والدین
مزایای تک فرزندی | دریافت تمام عشق پدر و مادر
زمانی که شما تک‌فرزند هستید، تمام عشق و توجه پدر و مادر را به‌صورت انحصاری به دست آورده و در این تاج‌وتخت، رقیبی برای خود نمی‌بینید.
۲. رفاه بیشتر
بدیهی است که تک‌فرزند بودن، باعث می‌شود تا تمام بودجه رفاهی خانواده در اختیار کودک یا نوجوان قرار بگیرد و قرار نیست که پدر و مادر هزینه‌ای برای دیگر فرزندان خودنمایند. درست به همین علت است که شاید تک‌فرزندی باعث کمی لوس شدن فرد می‌شود، زیرا هر آن چیزی که می‌خواهد با سهولت بیشتری در اختیار وی قرارگرفته و خانواده برای تهیه خواسته‌های این یگانه فرزند خود، وسعت مالی بیشتری دارند.
۳. اسباب‌بازی‌های بیشتر
مزایای تک فرزندی | اسباب بازی های بیشتر
به همین شکل به‌احتمال‌زیادی اسباب‌بازی‌های بیشتری برای این تک‌فرزند خریداری خواهد شد. پول‌توجیبی بیشتری به او تعلق‌گرفته و نسبت به حالت عادی حتی در آینده میراث بیشتری نصیبش می‌شود. به‌طورکلی تک‌فرزندی باعث می‌شود که تمامی امکانات خانواده در اختیار همان فرزند قرار بگیرد و شریکی در کار نخواهد بود.
۴. استقلال بیشتر
تک‌فرزند ممکن است کمی از تنهایی و نبود خواهر و برادر رنج ببرد، اما این تنهایی باعث می‌شود که مستقل‌تر رشد کرده و بیشتر بر توانایی‌های خود تکیه داشته باشد. البته این بستگی به رفتار والدین دارد که با پاسخ دادن به هر نیازی، تک‌فرزند را از مسیر رشد و استقلال دور نکرده باشند. به‌واقع برای این‌که تک‌فرزند بتواند در موقعیت خود به استقلال بیشتری دست‌یافته و خودساخته گردد، نقش والدین بسیار تأثیرگذار خواهد بود. برای رسیدن به استقلال در چنین خانواده‌ای، والدین باید به کودک بیاموزند که برای رسیدن به خواسته‌های کوچک و بزرگ خود، به تلاش نیاز داشته و هر چیزی به‌سادگی به دست نخواهد آمد.
۵. نبود انتظارهای نا به‌جا
زمانی که تک‌فرزند یک خانواده باشید، از شما انتظار نمی‌رود که مطابق معیارهای رفتاری خواهر یا برادرهای بزرگ‌تر از خود عمل کنید. این به‌واقع یکی از معضلاتی است که به‌ویژه در جامعه دهه‌های قبل با آن دست‌به‌گریبان بوده‌ایم؛ مقایسه و تبعیض میان فرزندان در یک خانواده و انتظارهای نا به‌جا از دو فرزند که به لحاظ توانایی‌ها و ویژگی‌های شخصیتی یکسان نیستند. اما زمانی که تنها یک فرزند در یک خانواده حضورداشته باشد، چنین مقایسه‌ای از پایه صورت نگرفته و این احساس رقابت ناخوشایند شکل نمی‌گیرد.
۶. سهم کامل از والدین
مزایای تک فرزندی | اختصاص تمام وقت به فرزند
تک‌فرزندی باعث می‌شود که تمام‌وقت آزاد والدین به شما اختصاص یابد. تحصیلات شما با سهولت بیشتری انجام‌شده و والدین تمام آنچه می‌توانند را در اختیار شما قرار خواهند داد.
۷. موفقیت بیشتر در تعامل با بزرگ‌ترها
به این دلیل مهم که در خانه جز شما کودک یا نوجوان دیگری نیست، ناچار هم‌صحبتی شما با والدین خود خواهد بود. به‌این‌ترتیب عجیب نیست که در تعاملات خود با بزرگ‌ترها بسیار زودتر موفق ظاهر شوید، زیرا پیش‌تر این را در خانه بارها و بارها تجربه و تمرین کرده‌اید.
۸. اعتمادبه‌نفس بیشتر
با توجه به فرصت بیشتری که والدین به تک‌فرزند خود اختصاص می‌دهند، عجیب نیست که این فرزند اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا کند. به این صورت تک‌فرزند خانواده، می‌تواند استقلال را بهتر تمرین کرده و به‌این‌ترتیب، به اعتمادبه‌نفس بالاتری دست یابد.
معایب تک‌فرزندی
در شمار معایب تک‌فرزندی، موارد زیر برجسته‌تر هستند:
۱. سندرم امپراتور کوچک
شما به‌عنوان تک‌فرزند یک خانواده، ممکن است به سندرم امپراتور کوچک مبتلا شده باشید. والدین عشق و توجه و تمامی منابع خود را به تنها فرزند خویش داده و این باعث می‌شود که کودک احساس اشتباه امپراتوری مطلق در منزل را تجربه کرده و این احساس در بزرگ‌سالی وی، ادامه پیدا کند. کودک می‌تواند لجباز شده و مانند یک امپراتور کوچک رفتار کند.
۲. عادت به مراقبت دائمی از سوی والدین
کودکی که به‌عنوان تک‌فرزند در خانواده حضور دارد، عادتی جدی به مدیریت و مراقبت دائمی والدین خود پیدا می‌کند. او نیازی نیست که نگران چیزی باشد، و همه‌چیز از سوی والدینش مهیا خواهد بود. این کودک به مراقبت‌های والدین عادت کرده و برای مدیریت متکی بر خود، از همسالان جا خواهد ماند.
۳. احتمال کمبود اعتمادبه‌نفس
معایب تک فرزندی | کاهش اعتماد به نفس
ممکن است برخی از افراد که به‌عنوان تک‌فرزند در خانه حضورداشته‌اند، از کمبود اعتمادبه‌نفس کافی رنج ببرند. رفتارهای حفاظتی والدین در منزل و توجه ویژه و مراقبت‌های بیش از اندازه‌ای که انجام می‌دهند، اعتمادبه‌نفس و اقدامات شخصی کودک را از همان سال‌های ابتدایی زندگی خدشه‌دار کرده و فرصت رشد شخصی را از او می‌گیرد.
۴. فشار زیاد بر والدین
نبود کمک از سوی خواهر و برادرهای بزرگ‌تر برای نگهداری و رسیدگی به کودک، می‌تواند فشار زیادی بر والدین وارد آورده و آن‌ها را در موقعیت ناخوشایندی قرار دهد. مادری را تصور کنید که علاوه بر کارهای خانه، مسئولیت شغلی بیرون از منزل نیز دارد و باید از کودک خود به‌تنهایی مراقبت کند. این مادر اگر فرزند بزرگ‌تر دیگری داشت، به حتم می‌توانست از کمک‌های او در رسیدگی و مراقبت کودک کوچک‌تر برخوردار شود.
۵. وابستگی شدید والدین
تک‌فرزندی باعث می‌شود که وابستگی شدید از سمت پدر و مادر به کودک ایجادشده و به همین تناسب کودک نیز در دوران کودکی خویش و حتی در نوجوانی، جوانی و بزرگ‌سالی، قربانی این وابستگی زیاد گردد. پدر و مادری که سال‌های عمر خود را به همین یک کودک دل‌خوش کرده‌اند، قادر به رها کردن او برای تشکیل یک زندگی مستقل نیستند و این شخص نیز خود نمی‌تواند زندگی مشترک با پدر و مادر را رها کرده و نسبت به آن‌ها احساس مسئولیتی فراتر از حد طبیعی دارد.
۶. احساس تنهایی
معایب تک فرزندی | تنها بودن
شاید این را باید بارزترین و محتمل‌ترین مورد از معایب تک‌فرزندی بدانیم. احساس تنهایی چیزی است که اغلب تک‌فرزندها تجربه‌اش می‌کنند. آن‌ها یک خواهر یا برادر برای بازی کردن یا حتی گپ زدن ندارند و همیشه باید در محیط خانه با بزرگ‌ترها، زمان خود را سپری نمایند. آن‌هایی که دخترخاله، دختردایی، پسرخاله یا پسرعمه و … هم سن و سال خود داشته و رفت‌وآمدی با آن‌ها دارند، کمی خوش‌شانس‌تر هستند. بااین‌همه هیچ‌یک از این‌ها جای حضور یک خواهر یا برادر در خانه را نمی‌گیرد.
۷. بار مسئولیت سنگین
با بزرگ‌تر شدن تک‌فرزند و سالخورده شدن والدین، مسئولیت سنگینی بر کودکی که اینک بزرگ‌شده، تحمیل خواهد شد. در هر موقعیت او تنها فرزند والدین خود بوده و باید بار تمام مسئولیت‌های که می‌توانسته بین چند فرزند خانواده تقسیم شود، به‌تنهایی متحمل شود. این مسئولیت‌های زیاد به‌احتمال‌زیاد کیفیت زندگی شخصی او به همراه خانواده جدیدش را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
۸. فشار زیاد از سوی والدین
معایب تک فرزندی | کاهش اعتماد به نفس و اضطراب
والدین یک کودک تک‌فرزند، ممکن است فشار زیادی به او وارد کرده و این باعث ایجاد اضطراب‌های مختلف و کاهش عزت‌نفس در کودک خواهد شد. والدین تمام آرزوهای خود را بر همین تک‌فرزند خویش پیاده کرده و از او انتظار دارند، چیزی ورای توانایی‌هایش باشد.
آیا داشتن خواهر و برادر خوب است؟
کارولین آرتلی، روان‌درمانگر از LCSW-C می‌گوید: «هنگامی‌که کودکان سنین اولیه عمر خود را سپری می‌کنند، اولین دروس آن‌ها در دینامیک اجتماعی از خواهر و برادر بزرگ‌تر آموخته می‌شود. کودکان هم از اعمال خود در برابر خواهر و برادر و هم از اقدامات خواهر و برادر در مقابل خود، یاد می‌گیرند. آن‌ها اختلاف‌نظرها و همسویی افکار با یکدیگر را تجربه کرده و نحوه رویارویی با مشکلات در قالب خانواده را همراه با والدین می‌آموزند.»
در حقیقت داشتن یک خواهر و برادر، ممکن است شمارا به داشتن حس فداکاری و ازخودگذشتگی بیشتری هدایت سازد. البته این کاملاً به محیط خانواده و ارزش‌های آن بستگی دارد و نمی‌توانیم در این خصوص مطلق صحبت کنیم. اما تحقیقات حاکی از آن هستند که داشتن خواهر یا برادر یا هردوی آن‌ها، ممکن است به کودک در ایجاد حس همدردی کمک کند. (البته در این موارد همیشه استثنائاتی وجود داشته است.)
داشتن روابط باکیفیت با خواهر و برادر در خانواده، ارزش‌هایی، چون نوع‌دوستی ایجاد خواهد کرد. از طرفی خواهر و برادرها می‌توانند تأثیرات بدی نیز داشته باشند. در این صورت ممکن است کودک طی یک مکانیسم دفاعی، خودخواه‌تر شده و برای دفاع از خود مقابل خواهر و برادر، رفتاری توأم با خشونت پیدا کند.
خواهر و برادرهای بزرگ‌تر می‌توانند مربیان شخصی باشند، اما درعین‌حال بعضی‌اوقات آن‌ها به شکل بدترین کابوس‌ها ظاهر می‌شوند. داشتن خواهر یا برادری که به‌جای کمک، کنترل‌های ناخوشایندی بر زندگی فرد اعمال می‌کند، بدتر روابط اجتماعی و بیرونی وی را ضعیف کرده و او را در معرض آسیب‌های فراوانی قرار می‌دهد.
آیا تک‌فرزندی به معنای تنهایی کودک است؟
مطالعات نشان داده است که ترس والدین از تنها ماندن کودک آن‌ها، یکی از عمده دلایل فرزند آوری بیشتر است. والدین که از تنها ماندن و گوشه‌گیر شدن کودک خود در هراس هستند، با به دنیا آوردن کودکی دیگر، نگرانی خود را برطرف می‌کنند. بااین‌حال تحقیقات حاکی از آن هستند که تک‌فرزندها در یک معادله خطی خودخواه‌تر، لوس‌تر و یا حتی تنهاتر از سایر کودکان که در خانواده‌های پرجمعیت رشد یافته‌اند، نیستند. در حقیقت برخی از کودکان تک‌فرزند در معاشرت با بزرگسالان، روحیه‌ای اجتماعی‌تر پیداکرده و نمی‌توان آن‌ها را از این منظر موردنقد قرارداد.
آیا تک‌فرزندی خوب است؟
داشتن تنها یک فرزند برای والدین بسیار آسان‌تر است. این به آن‌ها اجازه می‌دهد تا بتوانند به‌راحتی نیازهای کودک خود را به لحاظ مادی و معنوی مرتفع ساخته و به شکلی همه‌چیز ساده‌تر می‌شود.
آیا چند فرزندی برای مادر خطرناک است؟
این به وضعیت بدنی و سلامت مادر بستگی دارد. بارداری و به دنیا آوردن یک کودک، فشاری به بدن زن وارد کرده و با به دنیا آوردن فرزند دوم و سوم، اوضاع جدی‌تر می‌شود. اما باید گفت که رفاه در زندگی، نوع تغذیه، سبک زندگی سالم و … نیز کاملاً تأثیرگذار خواهند بود. بااین‌حال در کشورهای توسعه‌یافته و با خدمات پزشکی مدرن، داشتن فرزندان دوم و سوم با ریسک کمتری در سلامتی مادر، همراه خواهد بود.
داشتن فرزندان بیشتر، به معنای هزینه کردن بیشتر است و این رفاه خانواده را به‌طورکلی تحت تأثیر قرار می‌دهد.
مزایای داشتن چند فرزند
داشتن چند فرزند، لذت بیشتری به والدین می‌دهد و پدر و مادرها می‌توانند هر یک از فرزندان خود را با خاطرات کوچک و بزرگ پرورش داده و از بزرگ شدن آن‌ها لذت ببرند.
فرزندان بزرگ‌تر به نیازهای کوچک‌ترها پرداخته و در تکالیف مدرسه و به‌طورکلی امور زندگی آن‌ها یاری می‌رسانند. خانواده‌های پرجمعیت همیشه شاد و شلوغ بوده و روح زندگی در این خانواده‌ها جریان بیشتری دارد.
سخن پایانی
امروزه در کشورهای توسعه‌یافته، تقریباً ۴۷ درصد از خانواده‌ها دارای یک فرزند هستند. به نظر می‌رسد که بین ثروت، مشاغل عالی و سطح تحصیلات و داشتن فرزند کمتر یا به عبارتی تک‌فرزندی؛ ارتباطی مستقیم وجود دارد. اما از طرفی برخی از خانواده‌های متمکن نیز با داشتن فرزندان متعدد، زندگی شاد و هیجان‌انگیزی را تشکیل داده‌اند.
