مالاریا مهمترین بیماری انگلی و یکی از مسایل مهم بهداشتی تعدادی از کشورها به خصوص کشورهای گرمسیری و نیمه گرمسیری دنیا است. بیماری مالاریا با نامهای دیگری چون پالودیسم، تب و لرز، تب نوبه و تب متناوب نامیده میشود.
این بیماری به صورت عفونت حاد در بیشتر موارد وخیم و گاهی طولانی و با ویژگیهای تب متناوب و لرز، کمخونی و بزرگی طحال و گاه با ویژگیهای ساده یا کشنده دیگر خودنمایی میکند. اهمیت این بیماری به خاطر شیوع زیاد و مرگومیر قابل توجهاست. انگل مالاریا توسط یک تیره از پشه به نام آنوفل به انسان منتقل میشود که این تیره شامل چندین گونه است.
کلمه مالاریا یک کلمه ایتالیایی و به معنای هوای بد (Mal-Aria) است و منظور از آن تعریف بیماری با ویژگیهای تب متناوب است که ایتالیاییها در گذشته وجود آن را ناشی از هوای بد و مناطق باتلاقی میدانستند. همواره با گرم شدن زمین، شیوع این بیماری افزایش مییابد.
تصویر انگل مالاریا
کشف انگل مالاریا
چارلز لوییس آلفونس لاورن جراح فرانسوی ارتش بود که در شهر کنستانتین واقع در شمال شرقی الجزایر سکونت داشت. او برای اولین بار وجود انگل مالاریا را در خون افراد مبتلا به مالاریا توضیح داد. به خاطر این کشف او در سال ۱۹۰۷ جایزه نوبل فیزیولوژی و پزشکی را دریافت کرد.
نامهای بیماری مالاریا
برای بیماریهایی که گونههای مالاریا بوجود آوردهاند نامهای متفاوتی در سراسر دنیا استفاده میشود از جمله: مالاریا، تب متناوب، تب و لرز، تب رومی، تب شاگرس، تب مارش، تب حاره، تب ساحلی و تب نوبه.
راه های انتقال بیماری مالاریا
- انتقال بهطور طبیعی از طریق نیش پشه آلوده.
- انتقال از طریق جفت مادر.
علائم بیماری مالاریا
علائم مالاریا به مدت ۶ تا ۱۰ ساعت دوام دارند و بهطور دورهای معمولاً هر دو روز یکبار بروز میکنند.
بیماری خفیف، علائم زیر را خواهد داشت:
- احساس سرما، لرز، تب، سردرد، استفراغ، تشنج در کودکان، تعریق و خستگی.
نوع شدید مالاریا که قابل درمان نیست علائم زیر را دارد:
- تب و لرز
- اختلال هوشیاری
- تمایل به قرار گرفتن در حالت سجده
- تشنجهای متعدد
- تنفس عمیق ناشی از تنگی نفس
- خونریزی غیرطبیعی و نشانههای کمخونی
- زردی بالینی و نشانههایی از اختلال عملکرد اندامهای اصلی بدن
داروهای ضد مالاریا
این داروها گاه در درمان مالاریا و گاه در پیشگیری از ابتلا به مالاریا مصرف میشوند. اغلب این داروها از مشتقات کینین و پوست درخت سین کونا هستند. مانند کینین، کلروکین، Amodiaquine، پریمتامین، Proguanil، سولفانامید، مفلوکین، Atovaquone، پریماکین، داکسی سیکلین و کلیندامایسین.
عکس پشه ی مالاریا
تاریخچه مالاریا در ایران
بیماری مالاریا از قدیم در ایران وجود داشته و پزشکان ایرانی با آن آشنایی داشتهاند. در کتاب اوستا به تب و لرز اشاره شدهاست. اصطلاح تب تایب، تب نوبه، تب و لرز در کتاب قانون در طب ابن سینا و ذخیره خوارزمشاهی بارها ذکر شده است. در ایران این بیماری به علت فراوانی فوقالعاده، موارد ایجاد ضعف، کمخونی، کاهش قدرت کارایی افراد، بروز بیماری در ایام کار کشاورزی و آمادگی بیشتر بیماران مالاریایی برای ابتلا به دیگر بیماریها مورد توجه بودهاست.
در سال ۱۳۰۳ بنا به تقاضای دولت ایران سازمان جهانی بهداشت دکتر ژیلمور را برای مطالعه بیماری مالاریا و بیماریهای عفونی به ایران اعزام کرد. این فرد گزارش جالبی راجع به انتشار بیماریهای عفونی در ایران تهیه کرد که در مجله جامعه ملل سال ۱۹۲۴ چاپ و منتشر شد.
دکتر ژیلمور در خصوص مالاریا مینویسد:
- مالاریا شایعترین بیماری کشور ایران بوده، هر ساله ۴ تا ۵ میلیون نفر از مردم ایران به این بیماری مبتلا میشوند. (در سال ۱۳۰۳ جمعیت ایران حدود ۱۳۰۰۰۰۰۰ نفر بوده است).
- حداقل ۷۵ درصد جمعیت کشور در مناطقی زندگی میکنند که به شدت مالاریاخیز است.
- حدود ۴۱ درصد از کل مرگومیر سالانه کشور در اثر مالاریا است.
بهطور کلی در بررسیهای انجام شده آندمیسیته بیماری در مناطق مختلف ایران در شمال و جنوب کشور به صورت فرابومی (هیپرآندمیک) و در فلات مرکزی و شرق ایران مزوآندمیک یا زیربومی (هیپوآندمیک) بودهاست.
در سالهای قبل از جنگ جهانی دوم اقدامهای اولیه مبارزه با مالاریا به صورت توزیع قرصهای کینین و نفتپاشی روی آبهای راکد و در حد محدود، بهسازی محیط در مناطقی از کشور که میزان آلودگی در سطح بالاتری بوده، در دست اجرا قرار گرفتهاست، ولی به علت فقدان امکانات و کمبود تجربه عملی و بروز جنگ جهانی دوم این برنامه به حال رکود درآمد. پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۹ بار دیگر مبارزه با مالاریا با استفاده از حشرهکش ددت شروع شد. ابتدا قسمتهای کوچکی از نقاط آلوده کشور سمپاشی شد و در سالهای بعد به تدریج گسترش یافت. در سال ۱۳۳۶ برنامه ریشهکنی مالاریا طبق توصیه سازمان جهانی بهداشت با تصویب دولت و جهت خاتمه دادن به انتقال مالاریا و پاک کردن مخازن آلوده به صورت سمپاشی مکانهای استراحت آنوفل و از بین بردن محلهای تخمریزی آن، بیماریابی، درمان بیماران و دیگر اقدامهای جنبی شروع شد.
این برنامه تا سال ۱۳۴۰ ادامه یافت، ولی در این سال به علت بروز مقاومت مضاعف آنوفل استفنسی (ناقل مهم مناطق جنوبی کشور) به ددت و دیلدرین و دیگر مشکلات فنی، اجرایی واداری، عملیات ریشهکنی در مناطق جنوبی کشور قطع گردید. در سال ۱۳۴۷ برای اولین بار با انتخاب حشرهکش مالاتیون و استفاده عوامل کمکی، مانند اجرای عملیات لاروکشی، توزیع ماهی گامبوزیا و توزیع همگانی دارو تمام کشور تحت برنامه ریشهکنی مالاریا قرار گرفت. این اقدامها موجب گردید که در سال ۱۳۵۲ بیش از دوسوم جمعیت کل کشور ساکن در شمال رشته کوههای زاگرس به کلی از نظر ابتلا به مالاریا ایمن شوند و در قسمت جنوبی کشور نیز مهار گردد. در سال مذکور تعداد کل بیماران در کل کشور به ۱۶۰۰۰ نفر رسید. به علت وجود نقایص و رکودهایی در برنامه ریشهکنی مالاریا در سالهای ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ میزان آلودگی به مالاریا در قسمتی از مناطق جنوبی کشور، به ویژه استانهای هرمزگان، بلوچستان و قسمت گرمسیری کرمان افزایش یافت و بیماری به صورتهمهگیر (اپیدمی) درآمد. علاوه بر این مسافرت افراد آلوده مناطق جنوب به نواحی پاک شده شمال کشور موجب شد که تعدادی کانون انتقال مالاریا در آن نقاط ایجاد شود.
با توجه به میزان بروز انگلی سالانه، وضعیت ناقلان و نحوه انتشار بیماری و آمارهای دریافتی و درجهبندیای که بین استانها صورت گرفت، کشور به سه منطقه از نظر شاخصهای پیشگفت تقسیم میشود:
- منطقه شمال رشته کوههای زاگرس.
- منطقه جنوب و جنوب غربی.
- منطقه جنوب شرقی کشور.
در یک جمعبندی کوتاه و با توجه به تقسیمبندی کشور از نظر میزان بروز انگلی سالانه میتوان اظهار داشت که در منطقه یک (شمال رشته کوههای زاگرس) حدود ۷۰ درصد جمعیت کشور زندگی میکنند و این منطقه به تقریب از مالاریا پاک شده و خطر آلودگی کم است. در سال ۷۶ در این منطقه تعداد ۵۸۳۹ مورد مالاریا گزارش شد که ۷۷ درصد آن وارده از کشورهای افغانستان، پاکستان،عراق، جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان بودهاست. در سال ۷۶ بروز سالانه انگلی در این منطقه ۱۳۷ در هزار نفر جمعیت بودهاست. بیماری مالاریا در جنوب و جنوب غربی کشور یعنی منطقه ۲ که ۲۵ درصد کل جمعیت کشور را داراست به صورت تحلیل رونده درآمده و به خوبی به عملیات مبارزه پاسخ دادهاست. در سال ۷۶ در این منطقه ۲۶۷۹ مورد بیمار مبتلا به مالاریا گزارش شده که ۴۸ درصد آن وارده از کشورهای افغانستان و عراق و کانونهای آلوده داخل کشور بودهاست. در این سال بروز سالانه انگلی در این منطقه ۱۷۶ مورد در هزار نفر بودهاست.
منطقه سوم یعنی جنوب شرقی کشور که منطقه مشکل کشور از نظر بیماری مالاریا محسوب میشود شامل استانهای سیستان و بلوچستان و هرمزگان و قسمت گرمسیری استان کرمان است و بنا به دلایل مختلف از جمله تعدد ناقلان، مقاومت ناقلان به حشرهکشها، ظهور و توسعه مقاومت انگل پلاسمودیوم فالسیپاروم به کلروکین، نبودن راههای ارتباطی مناسب، آب و هوای گرمسیری، فصل انتقال طولانی، ناپایداری وضع اکولوژیک منطقه و جغرافیایی انسانی، وجود ساختمانهای موقت و تغییرهای زیستمحیطی، مالاریا به عنوان یک مشکل بهداشتی باقی ماندهاست. در سال ۷۶ در این منطقه ۲۹۹۰۶ مورد مبتلا به مالاریا و بروز انگلی سالانه آن ۸۷۴۴ در هزار نفر جمعیت بودهاست. قابل ذکر است که تعداد ۲۲۲۲۴ مورد یعنی ۷۴ درصد موارد مذکور متعلق به استان سیستان بودهاست. به یقین کنترل بیماری در این مناطق بدون مشارکت مردمی امکانپذیر نیست، بنابراین استفاده از شوراهای بهداشت کشور، استان، شهرستان و بخش و روستا که تجسمی عینی از همکاریهای بین بخشی و مشارکتهای مردمی است، میتواند مسولان بهداشتی را در رفع یا دستکم کاهش معضلها و مشکلهای بهداشتی موجود یاری نماید.
در حال حاضر برنامه کنترل مالاریا در مناطق آلوده کشور با توجه به سه اصل عمده بنیان گذاشته شدهاست:
- استفاده هرچه کمتر از مواد حشرهکش.
- استفاده کنترل شده از دارو جهت درمان بیماران.
- حداکثر تلاش برای بیماریابی و درمان موارد آلوده.
سازمان بهداشت جهانی در گزارش سال ۲۰۱۴ خود اعلام کرده که ایران در آستانه ریشه کنی مالاریا قرار گرفتهاست. ایران در سال ۲۰۱۳ فقط ۵۱۹ مورد مالاریا را گزارش کرده که نسبت به سال ۲۰۱۲ پنجاه درصد کاهش نشان میدهد. ایران همچنین برای تمام افرادی که به مراکز بهداشتی عمومی مراجعه کردهاند داروی ضد مالاریا فراهم کردهاست. در ایران ویواکس بیش از هشتاد درصد موارد را تشکیل میدهد. در حالیکه در منطقه شرق مدیترانه شایعترین نوع مالاریا نوع خطرناکتر فالسی پارم است، در ایران، افغانستان و پاکستان شایعترین نوع مالاریا، ویواکس است.
