زرشک نوعی میوه است. درختچه‌ای تیغ‌دار به طول ۱ تا ۵ متر است. چوب آن به رنگ قرمز، قهوه‌ای یا زرد است. برگ‌های آن بیضی‌شکل با دندانه‌های اره‌ای و میوه‌اش قرمز رنگ بیضوی شکل و ترش مزه است. به ریشهٔ درخت زرشک «آئر خیس» گفته می‌شود.
انتهای بهار و ابتدای تابستان فصل شکوفه دادن بوته زرشک است، غنچه‌های زرد رنگ زرشک در فصل پاییز رنگ قرمز گیلاسی به خود می‌گیرند.
زرشک بومی مناطق معتدل و نیمه استوایی اروپا، آسیا، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی است. کشور ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زرشک در دنیا است که در این میان استان خراسان جنوبی با در اختیار داشتن نزدیک به ۹۷ درصد از اراضی زیر کشت این محصول، تولید ۹۵ درصد از زرشک دنیا را در اختیار دارد.
تصویر درختان زرشک در فصل نزدیک به برداشت
مطالعات مختلف نشان می‌دهد که زرشک خاصیت آنتی‌اکسیدانی قوی دارد و حتی می‌تواند از بروز انواع خاصی از سرطان پیشگیری نماید. مطالعات اخیر نشان می‌دهد زرشک طیف وسیعی از مزایا را برای سلامتی افراد دارد و می‌تواند به آن‌ها کمک کند سالم بمانند.
خواص زرشک و آب زرشک برای سلامتی:
1. مبارزه با عفونت:
مطالعات مختلف نشان می‌دهد که بربرین موجود در زرشک می‌تواند خاصیت قابل توجه آنتی باکتریایی، ضد قارچی و ضد میکروبی داشته باشد. با محدود کردن توانایی باکتری‌ها در چسبیدن به سلول‌های انسانی، این ماده می‌تواند در برابر عفونت‌های بسیاری مبارزه کند. زرشک برای تسکین طیف وسیعی از التهاب‌ها و عفونت‌ها در بدن مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ماده به عفونت مثانه، مجاری ادرار و عفونت‌های معدی روده ای کمک می‌کند. زرشک همچنین به تسکین گلودرد، احتقان بینی، سینوزیت و برونشیت کمک می‌کند.
2. به سیستم گوارشی کمک می‌کند:
بربرین موجود در زرشک بر روی عضلات نرمی که در روده وجود دارد کار می‌کند و به هضم و از بین رفتن دردهای معدی روده ای کمک می‌نماید. زرشک می‌تواند در درمان اسهال همچون اسهال مسافران و اسهالی که به خاطر مسمومیت غذایی ایجاد شده است کمک کند. مطالعات نشان می‌دهند که این گیاه قادر است مشکلات معدی روده ای را سریع‌تر از آنتی‌بیوتیک‌ها بهبود ببخشد. یکی از مطالعات انجام شده نشان می‌دهد بربرین اسهال باکتریایی را بدون ایجاد عوارض جانبی منفی تسکین می‌دهد.
3. پیشگیری و درمان دیابت:
زرشک اثرات مثبت تأیید شده زیادی بر روی قند خون دارد و می‌تواند آن را به حد تعادل برساند. یکی از مطالعات انجام شده بر روی بربرین مصرف ۵۰۰ میلی گرم از این ترکیب دو یا سه بار در روز را با داروی متفورمین که برای دیابت مورد استفاده قرار می‌گیرد مقایسه نمود. بربرین قادر بود قند خون و متابولیسم لیپید را همانند متفورمین کنترل کند.
مطالعات دیگر نشان داده‌اند که بربرین می‌تواند اختلال متابولیسم لیپید و گلوکز را بهبود ببخشد. یکی از مطالعات منتشر شده در Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine، نشان داد که بربرین می‌تواند حساسیت به انسولین را بهبود ببخشد.
4. بهبود سلامت قلب:
زمانی که صحبت از سلامت قلب به میان می‌آید، خاصیت درمانی گونه‌های مختلف زرشک می‌تواند توجهمان را به خود جلب کند. این گیاه در بهبود پرفشاری خون، بیماری قلبی، آریتمی و سایر مشکلات قلبی مفید خواهد بود. فیبریلاسیون دهلیزی ضربان قلب نامنظم و اغلب تندی است که باعث می‌شود جریان و گردش خون ضعیف گردد. درمان‌های جایگزین همچون یوگا، طب سوزنی، بیوفیدبک و استفاده از مکمل‌های تهیه شده از گیاهانی همچون زرشک می‌تواند در درمان این بیماری مفید باشد.
یکی از مطالعات انجام شده در سال ۲۰۱۵ نشان داد که بربرین فعال در زرشک، فعالیت بیوشیمیایی در قلب ایجاد می‌کند و همین امر فیبریلاسیون دهلیزی را بهبود می‌بخشد. این مطالعه نتیجه می‌گیرد که بربرین به عنوان عامل ضد آریتمی کلاس IA یا III عمل می‌کند اما مزایای آن در فیبریلاسیون دهلیزی به طور سیستماتیک در مطالعات بالینی انسانی موردبررسی قرار نگرفته است. به همین خاطر پذیرش این ماده در درمان فیبریلاسیون دهلیزی محدود مانده است. زرشک می‌تواند چگالی و تراکم‌تری گلیسیرید و کلسترول سرم را کاهش دهد و همین امر برای سلامت کلی قلب مفید است.
5. مبارزه با سندرم متابولیک:
سندرم متابولیک اختلال متابولیکی است که در برگیرنده ترکیبی از سه یا چند مشکل سلامتی است. این مشکلات شامل چاقی شکمی، قند خون بالا، سطح تری گلیسیرید بالا، فشار خون بالا یا سطح پایین کلسترول خوب است. یکی از مطالعات انجام شده در سال ۲۰۱۴ در ایران، تأثیر مکمل‌های حاوی زرشک را بر روی بیمارانی که سندرم متابولیک داشتند مورد بررسی قرار داد. این مطالعه بررسی‌هایی را بر روی PAB داشت که طیفی اس فاکتورهاست و می‌تواند استرس اکسیداتیو را ترویج کرده و کنترل کند.
PAB ممکن است با فاکتورهای خطر بیماری عروق کرونری قلب مرتبط باشد. استرس اکسیداتیو عدم تعادل بین تولید رادیکال‌های آزاد و توانایی بدن برای خلاص شدن از شر آن‌هاست. به همین خاطر هرچقدر استرس اکسیداتیو و PAB کمتر باشد بهتر است. برای این مطالعه خاص، ۱۰۶ بیمار با سندرم متابولیم در دو گروه به طور تصادفی قرار گرفتند: گروه موردی و گروه کنترلی. گروه موردی سه کپسول از زرشک و گروه کنترلی سه کپسول از دارونماها را به مدت ۶ هفته دریافت کردند.
در گروهی که زرشک مصرف کرده بودند کاهش قابل توجهی در PAB مشاهده شد. این در حالی بود که تغییر قابل توجهی در گروه کنترل رخ نداد. این مطالعات نشان می‌دهد که مکمل‌های حاوی زرشک می‌توانند استرس اکسیداتیو را کمتر نمایند. برای افرادی که از سندرم متابولیک رنج می‌برند، استفاده از مکمل‌های حاوی این گیاه می‌تواند بار اکسیداتیو را کاهش دهد و همین امر روش کلیدی برای مبارزه با سندرم متابولیک است.
خواص زرشک و آب زرشک برای کبد، معده، قلب و پوست
6. پاکسازی کبد و کیسه صفرا:
همانطور که می‌دانید کبد خون را پاکسازی می‌کند و صفرا را تولید می‌کند که برای هضم چربی، تجزیه هورمون‌ها، ذخیره‌سازی ویتامین‌ها، مواد معدنی و آهن ضروری است. وظیفه اصلی کیسه صفرا ذخیره صفرای غنی از کلسترول است که توسط کبد ترشح می‌شود. صفرا به بدن در هضم غذاهای چرب کمک می‌کند. زرشک می‌تواند در پاکسازی کبد و کیسه صفرا بسیار مؤثر عمل کند.
بربرین موجود در این گیاه به ترشح صفرا کمک می‌کند و به عنوان ملین خفیف عمل می‌نماید و فرایند هضم و گوارش را تنظیم می‌کند. توانایی بربرین برای کمک به ترشح صفرا، یک نکته کلیدی محسوب می‌شود. محصولات زائد می‌توانند از طریق ترشح صفرا بدن را ترک کنند. با این حال، این ترشح می‌تواند توسط فاکتورهای مختلفی همچون رژیم غذایی ضعیف دچار اختلال شود. زرشک با افزایش ترشح صفرا می‌تواند یک ماده عالی برای سلامت کبد و کیسه صفرا باشد.
7. کمک به سلامت دندان
زرشک به جنگ عفونت‌ها می‌رود. بربرین به عنوان یک ماده ضدالتهابی قدرتمند عمل می‌کند. زرشک می‌تواند به درمان بیماری‌های التهابی دندان مانند ورم لثه که با ایجاد پلاک، تورم و سوزش لثه‌ها همراه است کمک کند. استفاده از ژل دندان زرشک به مدت ۲۱ روز به طور قابل توجهی باعث کاهش پلاک و ورم لثه می‌شود.
8. مبارزه با سرطان
ازآنجاکه بربرین به عنوان آنتی‌اکسیدان عمل می‌کند؛ می‌تواند باعث جلوگیری از تکثیر سلول‌های سرطانی شود.
9. خواص زرشک برای پوست
یکی دیگر از خواص زرشک کمک به درمان آکنه و جوش‌های پوستی است. به طور خاص، بربرین و سایر ترکیبات موجود در زرشک می‌تواند به مبارزه با التهاب و عفونت‌ها پوست کمک کند.
10. درمان آفت دهان
تحقیقات نشان می‌دهند که استفاده از ژل حاوی بربرین موجود در زرشک می‌تواند باعث کاهش درد، قرمزی و کوچک شدن زخم دهان افراد مبتلا به آفت شود.
خواص دارویی ریشه، پوست، ساقه و برگ زرشک
خواص ریشه، پوست و ساقه زرشک
سبوس و ریشه زرشک حاوی مواد شیمیایی به نام آلکالوئید ایزوکوئینولین است. این ترکیبات دارای خواص آنتی‌بیوتیکی دارد. برخی از آن‌ها باعث پائین آوردن تب، کاهش تورم و فشار خون شده و به تنظیم ضربان قلب و انقباض عضلات قلب کمک می‌کنند.
- برای برطرف کردن سوزش ادرار مفید است.
- واریس را درمان می‌کند.
- نقرس و رماتیسم را برطرف می‌کند.
- بی اشتهایی را برطرف می‌کند.
- اعمال دستگاه گوارش را منظم می‌کند و سوء هاضمه را از بین میبرد.
- برای درمان زردی و یرقان مؤثر است.
- آن‌هایی که مبتلا به ورم طحال هستند می‌توانند برای معالجه از این گیاه کمک بگیرند.
- برای معالجه بواسیر نافع است.
- برای شست‌وشوی چشم، می‌توان از جوشانده ریشه و ساقه زرشک استفاده کرد.
- برای درمان یرقان و زردی مؤثر است.
زرشک چه خواص و فوایدی دارد؟
خواص برگ زرشک
- اسهال‌های مزمن را درمان می‌کند.
- برگ زرشک دارای مقدار زیادی ویتامین ث می‌باشد.
- در موقع آنژین و گلودرد، دم کرده برگ زرشک را غرغره کنید.
- مصرف مقدار زیاد زرشک یا ساقه و برگ آن برای زنان حامله مناسب نیست.
- جویدن برگ زرشک، باعث محکم شدن لثه و دندان می‌شود.
عوارض جانبی زرشک
طبیعت میوه زرشک سرد و خشک است و در کتاب‌های قدیمی گفته شده است که زرشک برای کسی که سرفه می‌کند، مفید نیست. علائم سمی بودن زرشک شامل گیجی، خون‌دماغ، اسهال، تحریک کلیوی و نفریت است. طبیعت پوست ریشه‌ی گیاه گرم و خشک است.
مصرف زرشک در بارداری
خوردن زرشک در غذا و به مقدار کم خطری ندارد، اما مصرف آب زرشک ممنوع است.
زرشک تازه یا خشک، چاشنی محبوبی برای غذاهایی مانند زرشک‌پلو یا ته‌چین است که مصرف کم آن در بارداری هم بی‌خطر است.
اگر در تابستان هوس یک لیوان آب زرشک خنک یا در پاییز هوس خوردن زرشک تازه کردید، حتماً خودتان را از خوردن آن منع و جایگزینی برایش پیدا کنید. زرشک حاوی ماده‌ای به نام بربرین است که می‌تواند باعث ایجاد انقباضات رحمی و سقط جنین شود. پس در بارداری، از خوردن بیش از حد زرشک، دم‌نوش زرشک، آب زرشک و زرشک تازه با نمک حتماً خودداری کنید.
